سفال کلپورگان از قدمت و اصالت تا خواص درمانی اش

چهره شان سوخته اما قلبشان پر از امید بود، کودکان کلپورگان را میگویم که در فضای موزه زنده سفال کودکانه و بی دغدغه فروش سفالها مشغول بازی بودند. کودکانی که میراث داران این هنر 7000 ساله هستند. همراهمان شوید تا بدانید این سفال چگونه ساخته میشود؟ چرا بهای بالایی دارد بهایی به ارزش جلوگیری از قاچاق سوخت. تا بدانید نقوش پر رمز و رازش چگونه خلق میشود و استفاده از چنین ظروفی چه محاسنی دارد.

اصلا همراه شوید با هم سفری به کلپورگان داشته باشیم

زنان در کلپورگان نان آور خانه اند.

نام سفالگری کلپورگان با اسم زنان آمیخته بود. این سفالگری که از کهن ترین خوداشتغالی های زنان در شرق کشور ست در زنان روستا سینه به سینه میچرخد. آب و هوای خشک و کم آبی امکان کشاورزی  و دامپروری را در این منطقه به حداقل رسانده. از طرفی کج راه بودن مسیر سراوان و توابعش که در مسیر جاده اصلی نیست شدیدا این مناطق را در حاشیه قرار داده است. طوریکه فقط افرادی به این منطقه سفر کنند که نام کلپورگان و سفالش را شنیده باشند. این شرایط و نزدیکی به مرز سراوان باعث ترویج قاچاق سوخت برای تامین امرار و معاش در این مناطق مرزی شده است. از افرادی که با موتور و خورجین 20 لیتری های بنزین را جابجا میکنند تا ماشین های باری که در حجم خیلی بیشتری این کار را انجام می دادند.

اما زنان در کلپورگان مردانه ایستادند تا از آنچه خاک کویر میبخشد نان به سفره های ساده شان بیاورند و بتوانند با هنر اصیل اجدادشان نیاز به قاچاق سوخت را به حداقل برسانند. حمل خاک از فاصله 3 کیلومتری به روستا، الک کردن و گل شدن و ورز دادن گل که زور مردانه میخواهد توسط مردان روستا انجام میشود. انباشته ای از گلهای آماده مقابل دستان پیر زنان، زنان و حتی کودکان قرار میگیرد و حالا نوبت غیرت 7000 ساله این زنان بلوچ است.

هر زن در کلپورگان بطور متوسط ماهانه قدرت تولید 30 تا 40 ظرف بسته به توان و تجربه اش دارد و پایان ماه انتظار روشن شدن کوره های مشترک را میکشد.

ظروف سفالی بعد از پخت نیاز به جای مناسبی برای عرضه داشت. این مکان که امروز موزه زنده سفال نامیده میشود قبل از انقلاب به دستور فرح پهلوی احداث میشود که هنوز به قوت خود باقیست. با پیگیری های بعدی به هر خانواده در این مکان فضایی اختصاص یافت تا بتوانند دست ساخته های سفالی شان را به مهمانان احتمالی روستا ارائه کنند.

اکثریت حجم فروش سفال زنان در نمایشگاه ها صنایع دستی که خوشبختانه هر ساله در حال برگزاری است انجام میشود اما این فروش محدود به مکان و زمان خاصی است و برای بهبود اوضاع روستا باید فکری بزرگتر اندشید.

کلپورگان کجاست؟

کلپورگان اولین روستای آسیا و خاور میانه که به واسطه هنر 7000 ساله شان ثبت جهانی شد. برای رسیدن به کلپورگان باید وارد جاده ترانزیتی شرق کشور شوید. جاده ای که از مشهد شروع میشود و به چابهار ختم میشود. مسیر این جاده در شهر خاش از راستای شمال جنوب بصورت کامل به سمت شرق و مرز پاکستان عوض میشود. جاده ای با فضای متفاوت که در اکثر نقاطش گشتهای نیروهای امنیتی و بسیج به چشم میخورد تا خیالتان از بابت سفر آسوده باشد. این مسیر(که جزئیات سفرش را میتوانید در سفرنامه سراوان در بخش گردشگری و سفرنامه ها بطور کامل بخوانید) بعد از رسیدن به سراوان از میدان خروجی شهر به سمت کلپورگان ادامه می یابد. 

فاصله 25 کیلومتری سراوان تا کلپورگان علی رغم انتطار نخلستانهای متوالی و بزرگی داشت این منطقه یکی از بزرگترین تولید کننده های خرمای کشور است در حالیکه نامش هم شنیده نشده است.

وارد روستای کلپورگان که شوید محلی ها شما را به سمت موزه زنده سفال که مقصد همه گردشگران منطقه است هدایت میکنند. موزه ای که در ایام توریست پذیر سال مثل عید نوروز با ساز و آواز بلوچی در محوطه حال و هوای بی نظیری دارد. استقبال بسیار گرمی که حس بسیار خوبی میدهد.

کلپورگان روستای با حدود 1000 نفر.جمعیت که زنانش با حرفه سفالگری پرچم دار کهن ترین خوداشتغالی زنان در شرق کشور هستند. در سال 97 بانوی کارآفرین نمونه کشوری به نام پروانه دهواری از زنان همین روستا انتخاب شد. مادر جوانی که علی رغم تعصبات قومی قبیله ایش کمر همت بست، بقول خودش تابو شکست جلوی دوربین ها آمد در نمایشگاه ها شرکت کرد تا هنر زنان طایفه اش را به دنیا بشناساند.

قدیمی ترین تکنیک ساخت ظروف سفالی در کلپورگان

همانطور که قبلا گفتیم خاک این سفال از حومه روستا و توسط ماشین های باری به روستا آورده میشود توسط مردان الک شده، تبدیل به گل میشود و در فضای بسته نگهداری میشود. زنان هر روز با طلوع خورشید روی حصیری در گوشه ای ازحیاط خانه مشغول شکل دادن گلها میشوند. وجه تمایز سفال کلپورگان با ظروف سفالی لالجین همدان که شهر جهانی سفال است علاوه بر خواص بی نظیر خاکش که در ادامه خواهید دید، در سبک و سیاق کاملا دستی آنهاست. در ساخت سفال کلپورگان هیچ چرخی استفاده نمیشود. نمی دانم این ظروف را از نزدیک لمس کرده اید یا نه، اما برای من که یک روز کامل مراحل ساخت یک پارچ را دیدم صرف ساعتها زمان و سبک ساخت کاملا دستی اش شگفت اور بود. به تکنیک ساختی که در حال حاضر در روستا جریان داشت پینچ میگفتند. در این روش توده گل روی بونو قرار داده میشود و با ایجاد یک گودی در آن و چرخش آرام بونو دیواره ظرف نازک میشود. سپس با یک تکه چوب که به آن "گل موش" میگویند شکل مورد نظر به ظرف داده میشود.

بعد از شکل گرفتن با تکه سنگ صاف مانند کاردک صیقل داده میشد تا زبری و نا همواری سطح کار از بین برود. در ساخت این ظروف سفالی از لعاب استفاده نمیشود و همه چیز صد در صد طبیعی و سازگار با بدن است. این ظروف خام پس از آماده شدن ب همدت یک روز زیر آفتاب گرم کلپورگان قرار میکرفت تا خشک شود و در انبار در انتظار نقش زدن و راهی کوره شدن بماند. اکنون در کلپورگان دو کوره نفتی فعال وجود دارد که در زمانهای مشخصی روشن میشود و تمام زنان دست ساخته های سفالی شان را برای پخت به کوره ها منتقل میکنند.

گرچه قانون ساخت ظروف یکسان است اما ظروف تهیه شده توسط استادکارهای این حرفه که عمدتا پیرزنان و مسن ترهای روستا هستند چه به لحاظ کیفیت ساخت و یک دستی و چه به لحاظ ایستایی درست درجه کیفی بالاتری دارند و به نسبت کار شاگردان قیمت بالاتری هم خواهند داشت. تفاوتی که شاید در نگاه اول به ظاهر ظروف مشخص نباشد. هفت ساعت مهمان این استادکار بودیم تا یک پارچ سفالی بزرگ را به مرحله نقش زدن برساند. کار پر زحمتی که عشق و نیاز دو فاکتور ادامه دادنش در طی هزاران سال بوده است.

نقوش مشکی و پر رمز و راز سفال کلپورگان از کجا نشات میگیرد؟

نگاه اول به نقوش کمی به نظر عجیب بود. اما بزرگترین جذابیتش این بود که در هیچ سفال دیگری این نقوش و سبک نگارشش دیده نمیشد. در کلپورگان خبری از تقلید و کپی بود. چرائیش به حفظ اصالتش بر میگردد. نقوشی که بر ظروف سفالی کلپورگان نقش میبنند نقشهایی از گل، نخل، خرما، رد پای حیوانات، نقوشی هندسی و گیاهی بود. نقوشی که از کنار هم قرار گرفتن دایره های توپر و توخالی، نیم دایره ها و خطوط کوتاه و بلند ایجاد میشود. بدون هیچ پیش داوری یا دادن سر رشته کلام از استادکار مسنی که مهمان ساخت سفالش بودیم پرسیدیم برای این نقوش الگوی خاصی دارید؟ بدوم مکث گفت "آستینگ" . منظورش همان تکه های سوزن دوزی بود که سر آستین های لباس بلوچی اش دوخته شده بود. نقوشی بی اندازه زیبا که دنیایی از رنگ و رمز و راز داشت. نقوش در سوزن دوزی حکایتی دراز دارد که میتوانید در مقاله " مقدمه ای بر نقوش سوزن دوزی" برگرفته از کتاب یکی از دختران بلوچ بخوانید. نقوشی مثل مثلث شکل (چت)، زنجیر های متوالی (گیلو)، لوزی های تو در تو (کونروک) و یا دایره هایی به نام تکوک.

به سفالینه ها برگردیم، این نقوش در نهایت زاییده ذهن خلاق زن بلوچ است. نقوشی که یا از آمال و رویاهای او شکل میگیرد یا از داشته هایش در زندگی بلوچی. برای ما بیشتر از اینکه جزئیات این نقوش جذاب باشد، سبک نقش زدنش جالب بود.

این نقوش سیاه، با رنگ معمولی ایجاد نمیشد. در توابع شهرستان مهرستان یا همان زابلی قدیم، در منطقه تپه آچار سنگی بهنام تیتوک وجود دارد که با حل شدن در آب رنگ قهوه ای تیره مایل به مشکی ایجاد میکند. یکی دو روز قبل از انتقال ظروف به کوره نقش زنی روی ظروف شروع میشود. سنگ نسبتا بزرگی که گودی حدود 10 سانتی متر داشت برای این کار استفاده میشد. داخل گودی کمی آب می ریختند و و با تیتوک مشغول سابیدن بدنه گودی سنگ میشوند. تا وقتی که تیتوک شروع به پس دادن رنگ میکند. سپس با یک تکه پارچه یا چوب شروع به طرح زدن روی ظروف میکنند. حالا ظروف نقش بسته آماده پخت در کوره هستند. قبل از پخت رنگ روشنی بین سبز و کرم دارند و بعد از پخت به خاطر درصد بالای آهن در خاک رنگ نارنجی خیلی زیبایی به خود میگیرد و نقوش کاملا مشکی میشوند.  

خصوصیات خاک مورد استفاده در سفال کلپورگان

خاک مورد استفاده در سفالگری کلپورگان از حدود 3 کیلومتری حمل میشود. منحصر به فرد بودن این خاک یکی از دلایل عدم تکرار و کپی این ظروف در سایر نقاط دنیاست. خاکی که قطعا بخشش خداوند در قبال شرایط کویری این خطه است. این خاک دارای اکسید سلیسم 50 تا 70 درصد، اکسید آلومینیوم 20 تا 30 درصد،ترکیبی 2 تا 4 درصدی از اکسید مس و منیزیم، حدود 1 تا 3 درصد اکسید پتاسیم و سدیم و 1 تا 2 درصد اکسید تیتانیم آهن دوظرفیتی است. ترکیبات خاصش باعث بالا بردن استحکام ظروف ساخته شده با آن میشود. به عنوان مثال بر خلاف سایر ظروف سفالی دسته پارچ یا لیوان سفالهای کلپورگان کمتر میشکند. آزمایشات انجام شده روی این ظروف نشان میدهد که علاوه بر جذب املاح اضافی آب، نگهداری آب یا طبخ و سرو غذا در این ظروف سفالی باعث جذب آهن بیشتری در بدن میشود. جالب است بدانید در کلپورگان در تناسب با جمعیتش بیماری هایی مثل سنگ کلیه و یا کمبود آهن دیده میشود و محلی ها این را به استفاده از ظروف دست ساخته سفالی خودشان نسبت میدهند. این ظروف قبل از پخت رنگ بسیار روشنی دارد که بعد از پخت در کوره کاملا تغییر کرده و نارنجی بسیار خوشرنگی میشود.

چه ظروف سفالی در دسته تولیدات کلپورگان جای میگیرد؟

ظروفی مثل پارچ، لیوان، کاسه، پیاله، بشقاب، دیگ سفالی، زیرسیگاری، قنداق، چلیم (قلیون) و اسباب بازی های خاصی که نمادی از شتر در فرهنگ کویری است از گذشته تا کنون وجود داشته است. اما اضافه شدن جوانترها به جمع سفالگران ظروف پایه دار، عودسوزها گلاب پاش را به دسته تولیداتشان اضافه کرده است. یکی از نوآوری های جالب که به پیشنهاد خلاقانه های هنرچی در دسته سفالینه ها جای گرفت ظرف پخت غذای کودک بود. اگر مصرانه دنبال پیدا کردن بهترین گزینه ظروف غذای کودک هستید مقاله "بهترین انتخاب ظرف غذای کودک" را از دست ندهید.

تا اینجا همراه ما بودید، به کلپورگان سفر کردید و بسیار از توجهتان سپاسگزاریم، در ادامه در مقاله " چرا خرید یک ظرف سفالی کلپورگان را به هر ایرانی پیشنهاد میکنیم" برایتان از لزوم داشتن و نکات استفاده اش میگوییم.

اما پیشنهاد میکنیم حتما سری به ویدیوهای "دوربین هنرچی در کارگاه بی بی زرّی" و "ماهم دستمان در قاچاق سوخت دخیل است!" بزنید. موزیک بلوچی بشنوید و بیشتر حال و هوای سفر مجازیتان را لذت بخش کنید.